Najstarsze wyobrażenie europejskiej ręcznej broni palnej pojawia się na fresku z 1343 r. w Lecetto k. Sieny w Italii. Najwcześniejsze zabytki zachowane w oryginale pochodzą z połowy XIV w
Lufy najstarszych egzemplarzy odlewano z brązu bądź wykuwano z blachy żelaznej zgrzewając lub skuwając miejsca złączenia. Następnie osadzano je na drewnianym łożu
Najstarsze hakownice mają lufę długości 25-30 cm z otworem zapałowym na wierzchu komory prochowej, osadzoną na prostym drewnianym łożu. Aby przeciwdziałać odrzutowi, zaopatrywano lufę w hak, od którego pochodzi nazwa broni. W chwili strzału opierano ją o stałą podstawę. Hakownice były ciężkie, obsługiwane przez dwu ludzi, z których jeden celował, drugi odpalał, wkładając do otworu zapałowego rozżarzony drut lub lont. Z hakownic lekkich strzelano trzymając łoże pod pachą lub kładąc na ramieniu. Pod koniec XV w. pojawiły się okazy z nieco nachyloną kolbą i prostym zamkiem lontowym. Ich długość sięgała ok. 1 m, kaliber 20-25 mm
Rusznica, zwana także piszczałem, miała mniejszy kaliber i lufę przedłużoną tuleją z osadzonym w niej drewnianym trzonem. Na przełomie XIV i XV w. otwór zapałowy umieszczano z boku lufy, a także zastosowano prosty kurek w postaci haczykowatego żelaznego pręta z zatkniętym weń rozpalonym węgielkiem lub lontem czy rozgrzanym kawałkiem żelaza. Produkowano także lekkie rusznice z zamkiem lontowym umożliwiającym trzymanie broni w obu rękach, co znakomicie poprawiało celność broni. Strzelanie z hakownic i rusznic było w XIV i XV w. dość uciążliwe, gdyż wymagało wielu czynności przygotowawczych.
Ręczną broń palną sporządzali ludwisarze, brązownicy i miedziennicy, a także puszkarze produkujący również działa. Wyrobem łóż trudnili się szyftarze, a kuł metalowych - kowale i ludwisarze. Strzelano też pociskami z wypalonej gliny a także szklanymi. Prochu dostarczali puszkarze. Zawierał on więcej saletry i mniej siarki i węgla niźli proch artyleryjski.
Autentycznych egzemplarzy ręcznej broni palnej nie ma w Polsce wiele Z XV w. pochodzą trzy hakownice z Biecza, woj. Tarnów, odlane z brązu. Ze względu na wymiary - długość luf: 247 cm, 226 cm i 157 cm i znaczny ciężar, sądzić trzeba, że obsługiwało je dwu ludzi
Informacje źródeł pisanych pozwalają wnioskować, że ręczna broń palna znana była w Polsce co najmniej od końca XIV w. Przechowywano ją także w arsenałach miejskich. Od schyłku XV w. odgrywała rosnącą rolę w piechocie. W jeździe natomiast, ze względu na praktyczną niemożność użycia jej z konia, nie przyjęła się w średniowieczu zupełnie.
"Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej 1450 - 1500" -
Andrzej Nowakowski
W formie elektronicznej przygotował:
Dawid Manista